ԵՐԵՎԱՆ, ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 1, 24News
Նվիրվում է ակադեմիկոս Ռուբեն Զարյանի 110-ամյակին:
«Թանկագին Ռուբեն Վարոսովիչ...
Ձեր անսպառ ձիրքն ու անձնվեր, ոգեշունչ հայրենասիրությունն անխզելիորեն միաձույլ են եղել ի սկզբանե` նվիրվելով արարման գործին, Հայաստանի մշակույթն ու արվեստն առաջ մղելու գործին: Դա ձեր մտքի ու սրտի պահանջն է: Ես միշտ զգացել եմ Ձեր հոգու ջերմությունը: Մարդկայնորեն գեղեցիկ եք Դուք, և դրա համար ես սիրում եմ Ձեզ: Ապրե՛ք երկար-երկար: Դուք արժանի եք երջանիկ լինելու: Գրկում եմ Ձեզ»:
Վերիկո Անջափարիձե, ՍՍՀՄ ժողովրդական արտիստուհի, Ստալինյան երեք մրցանակի դափնեկիր
Ըստ լոնդոնյան «Who is who» հանրագիտարանի՝ XX-րդ դարի տասը լավագույն դերասանուհիներից
Մարդու ծնունդը ռեգիստրացիոն փաստից ավելին է լինում, երբ կյանքի քայլած ճանապարհում հետքեր է թողնում: Հետքեր որպես անդադար պտուղ տվող ծառեր, չթառամող ծաղիկներ, որոնք իրենց օգուտն ու բույրն են տալիս՝ ժամանակի մեջ տարածվելով: Մեծ են նրանք, ովքեր սյունի պես կանգնած երդիկ են պահում, և ջահը ձեռքներին՝ անդադար լուսավորում:
Ռուբեն Զարյանի կյանքը հուշապատում է, որն իր միջով է անցկացնում մի ամբողջ էպոխա: Զարյանը գիտակցում էր կյանքի իմաստը և ժամանակը իմաստավորում իրենով: Նրա կյանքը առաքելություն էր՝ նվիրված հայ մշակույթի խորքային ինքնաճանաչմանը, պատմության յուրովի վերարտադրությանը, արժանապատիվ ես-ի մեկնությանը: Մշակույթը դեռևս այն միակ ուղղությունն է, որը հային հանում ու պահում է համաշխարհային մակերեսում, և Զարյանը նրա լավագույն պատմիչներից է:
Նրան առաջինը նկատեց Չարենցը: Ու երբ սովետական մամլիչ մեքենան անհայտացրեց մեծ պոետին իր խորխորատներում, 27-ամյա Զարյանը ժառանգի պես հաջորդեց Չարենցին` Հայպետհրատի գեղարվեստական գրականության խմբագրության վարիչի պաշտոնում:
1941-1943 թվականներին՝ «Սովետական գրականություն» ամսագրի խմբագիր, 1948-1958 թվականներին՝ Երևանի գեղարվեստաթատերական ինստիտուտի թատրոնի պատմության ամբիոնի վարիչ,1958 թվականին ՀԽՍՀ ԳԱ-ում հիմնադրում է արվեստի ինստիտուտը և ղեկավարում այն մոտ երեք տասնամյակ: Զարյանը տպագրության է պատրաստել Գաբրիել Սունդուկյանի 1951-1961 թվականներին ակադեմիական հրատարակության քառահատոր երկերի առաջին երեք հատորները։ Զարյանի նախաձեռնությամբ ԳԱ արվեստի ինստիտուտում ստեղծվել է Շեքսպիրագիտական գրադարանը (1964 թվական) և հայկական Շեքսպիրագիտության կենտրոնը (1966 թվական)։ 1970 թվականից անդամ է Գերմանական Շեքսպիրյան ընկերության։1974 թվականից գրականության, արվեստի և ճարտարապետության ՀԽՍՀ պետական մրցանակների հանձնաժողովի նախագահն էր։
Ռուբեն Զարյանը ճշտությամբ հետևեց սուրբ Խորենացու պատգամին՝ «Ձեռքս գնա դառնա հող, գիրս մնա հիշատակող», և իր կյանքի ողջ ընթացքում զբաղվեց գրողական աշխատանքով, որը չի կարելի միայն քրոնիկոն անվանել այլ նաև հայ մեծերի ու ժամանակի զարյանական պատկերազարդում: Իր գրչից նորովի ու յուրովի են վեր հառնում Աբովյանը, Նար-Դոսը, Չարենցը, Պետրոս Ադամյանն ու Սիրանույշը, Փափազյանն և Հրաչյա Ներսեսյանը, Աճեմյանը, Օլգա Գուլազյանը, Մարտիրոս Սարյանը, Մինասն ու Կալենցը, Հրանտ Մաթևոսյանը, Շիրազը, Դերենիկ Դեմիրճյանը ու մյուսները:
Մատենագիր է Զարյանը ում եռահատոր «Հուշապատումը» և «Մայրամուտից առաջ» քառահատոր ութգրքանին հայ մշակութային իրականության կոթողներն են: Ինչպես ասել է վաստակաշատ ու երախտավոր տնորեն, մանկավարժ Համլետ Քարամյանը՝ «Հայ ժողովուրդը Ռուբեն Զարյանին է պարտական Պարույր Սևակ ունենալու համար», և Սևակը, ով Զարյանին հոգևոր հոր պես էր ընդունում, իր երկար տարիներ արգելված «Անլռելի Զանգակատուն» գրքի մակագրությունը սկսում է «Ռուբեն Զարյանին` մեր Զանգակատունների առաջին ժամհարին, չհատուցված շնորհակալությամբ» խոսքերով:
Հենց Զարյանի խորհրդով Դեմիրճյանն իր ամենահայտնի ստեղծագործությունը անվանեց «Վարդանանք»: Մեծ է Զարյանի վաստակը՝ որպես մանկավարժի: Նա ոչ միայն գիտելիք էր տալիս, այլև մարդ կերտում ու շնորհալիներին նկատում և առաջ տանում: Թաթերագետի ամագն անուրանալի է այնպիսի մեծ դերասանների կյանքում ու գործում, ինչպիսիք են Ֆրունզիկ Մկրտչյանը, Սոս Սարգսյանը, Խորեն Աբրահամյանը, Արմեն Ջիգարխանյանը: Վերջինս հենց Զարյանի խորհրդով մեկնեց Մոսկվա ուսումնառության և դրա հիման վրա դարձավ միութենական մակարդակի արտիստ:
Հատկապես հատկանշական է Խորհրդային Միության առաջին թատերագետ ակադեմիկոս (երկրորդը սովետում եղավ իր սան Լևոն Հախվերդյանը) Զարյանի աշխատանքը՝ որպես արվեստի ինստիտուտի ղեկավար: Տիտանական աշխատանք կատարվեց այդտեղ, ու մշակույթն, արվեստաբանությունը առաջ էր մղվում՝ մի քանի քայլով առաջ անցնելով: Դա մի նավ էր, որն իր նավապետի գլխավորությամբ ճեղքում էր ալիքները և գնում` տանելով քաղաքակրթական հիմքերը հայոց: Հայաստանում Ռուբեն Զարյանի կողմից հիմնադրած «Շեքսպիրյանը Կենտրոնը» աշխարհում չորրորդն էր, որով շեքսպիրագիտության հայկական ընկալումն ու մեկնությունը մեզ բարձրացրեց միջազգային մակարդակի: Չիկագոյի համալսարանի պրոֆեսոր Լուիս Մարդերը նրա մասին հոդվածը սկսում է. «Առաջնակարգ շեքսպիրագետներից մեկը» վերնագրով:
Որպես մարդ՝ Ռուբեն Զարյանը առաքինությունների խտացում էր՝ խարսխված բարեկրթության վրա: Ամուսին, հայր, աներ ու պապ Զարյանը լույսի պես է մնացել հիշողության մեջ` անձնուրաց հոգատար և միմիայն սեր տվող, տեսքով՝ Լիր արքա, կենսակերպով՝ ծառայող թագավոր: Նա մի տեսակ էր, որը նկարագրության մեջ անկրկնելի, անհամեմատելի է, անհանգիստ ու ծանրախոհ գործում, միշտ սիրող և խաղաղ առօրյայում, ապրած կյանքով` անգերազանց և անմահ:
Խոսքս ավարտում եմ.
«Եվ շնորհավորելով ոսկեգրիչ բարեկամիս հիսուն տարիները՝ մխիթարվում եմ մտածելով, թե նման մարդկանց կյանքը չի չափվում ժամանակի թավալումով, այլ նրանց գործերի թվով: Որովհետև ստեղծագործողի տարիներն աշուններ չունեն, և ծիծղուն գարունների մի ամբողջ շարան են մեր քննադատի ամբողջ ճանապարհին, և կուզենայի, որ նա չտեսներ հանգրվանն այդ գարունների, չմտատանջվեր նրանով, ինչպես ինքս չեմ մտածել այդ մասին իմ օրերի ընթացքին, ու ինքնախաբ համոզմամբ գնում եմ իմ ճանապարհով՝ ջնջելով որևէ հավանական հանգրվանի գաղափարն անգամ հիշողությանս տախտակներից»:
Վահրամ Փափազյան
Շնորհակալ ենք, որ Դու կաս»:
Ռուբեն Վարդանյան
պատմաբան